Temperament to zespół cech psychicznych charakteryzujących dynamikę emocjonalnego życia człowieka, sposób zewnętrznego wyrażania uczuć i zachowania się, wrażliwość na bodźce zewnętrzne, impulsywność, siła i trwałość reakcji emocjonalnych oraz tempo przebiegu procesów psychicznych. Ten zespół ma podłoże genetyczne, zależy od systemu nerwowego. Zespół cech może ulec zmianie pod wpływem przemian fizjologicznych, pod wpływem doświadczenia życiowego, wychowania, uczenia się, pracy nad sobą, otoczenia, w którym się żyje i pracuje. Wtedy mówimy o charakterze.
Pierwotne cechy osobowości dominują zazwyczaj przez całe życie człowieka i mają wpływ na jego zachowanie i działanie, te cechy nie podlegają ocenie moralnej. Ocenie podlega to, co z nimi zrobimy, jak je wykorzystamy. To, co różnicuje różne temperamenty to: emocjonalność, prymalność i sekundalność, aktywność i nieaktywność, wojowniczość i ugodowość, wąskość i szerokość, towarzyskość i separatywność.
CECHY TEMPERAMENTU
EMOCJONALNOŚĆ – przejawia się szybszym lub wolniejszym pojawianiem się i wygaszaniem uczuć, tendencją do wzruszania się lub jej brakiem
PRYMALNOŚĆ I SEKUNDALNOŚĆ – nazywa się je oddźwiękowością, czyli szybkością reagowania na bodziec. Reakcje prymarne przejawiają się np. łatwą zdolnością przebaczania, umiejętność poradzenia sobie od razu w trudnej sytuacji, błyskotliwa odpowiedź na kłopotliwe pytanie. Osoby sekundalne potrzebują długiego czasu na przebaczenie (mimo decyzji przebaczenia, podjętej wolą i rozumem człowiek sekundalny ma skłonność do wracania myślami do doznanej przykrości), dłuższego zastanowienia się nad odpowiedzią, decyzją („refleks szachisty”).
AKTYWNOŚĆ I NIEAKTYWNOŚĆ – człowiek aktywny zabiera się do pracy chętnie i energicznie, praca i działanie mają dla niego wartość, wykonuje swoje prace nawet wtedy, gdy ich nie lubi, intensyfikuje działania w obliczu przeszkód, po wykonaniu pracy szybko odzyskuje siły i może podjąć następną. Człowiek nieaktywny także może wiele dokonać, ale trudno mu się zabrać do pracy, potrzebuje więcej czasu na podjęcie decyzji o pracy, uskarża się na nią odwleka jej podjęcie, tłumacząc to często potrzeba czynności przygotowawczych. Ponadto potrzebuje dużo czasu na wypoczynek.
WOJOWNICZOŚĆ I UGODOWOŚĆ – wojowniczość jest cechą ludzi ambitnych. Wojowniczy uparcie dąży do celu, nieraz wybucha gniewem, zdolny do dyskusji, ale często szuka wad i słabych stron nawet u przyjaciół, przejawia niechęć do kompromisów i ustępstw, wykazuje chęć współzawodnictwa i walki konkurencyjnej, często mówi „nie”. Ugodowy natomiast dąży do zgody za wszelką cenę, dąży do kompromisów jest skłonny do negocjacji, podejmuje walkę w razie potrzeby, ale czyni to niechętnie, szuka tego, co łączy ludzi a nie tego co dzieli. Lubi podobać się innym.
WĄSKOŚĆ I SZEROKOŚĆ – wąskie pole świadomości przejawia się sympatyzowaniem z pojedynczymi osobami, sztywnością poglądów, ścisłością i dokładnością w szczegółach. Osoby szerokie darzą sympatię grupę. Nie przywiązują wagi do szczegółów, mają swobodę w działaniu, elastyczność poglądów.
TOWARZYSKOŚĆ I SEPARATYWNOŚĆ – obie cechy zwane są kontaktowością. Ludzie separatywni lubią samotne wędrówki, towarzyscy wolą spędzać czas w grupach. Towarzyscy lubią składać wizyty, separatywni preferują czytanie książek, siedzenie w domu. Ci pierwsi wolą pracować zespołowo, ci drudzy – indywidualnie.
Typy temperamentu/osobowości
Ruchliwy (emocjonalny, nieaktywny i prymalny) szuka chętnie coraz to nowych wrażeń, szczególnie estetycznych. Jest uczynny, ma dużo planów, trudno mu je zrealizować, nie jest wytrwały- „słomiany ogień” Często działa zrywami, kiedy jest emocjonalnie zaangażowany w pracę. Trzeb mu zapewnić możliwość wypoczynku, towarzyszyć w rozrywkach. Ma skłonność do drobnych kłamstw. Łatwo wychodzi z sytuacji konfliktowych, nie trzyma w sobie urazów. Przykłady to św. Franciszek z Asyżu, Fryderyk Chopin.
Sentymentalny (emocjonalny, nieaktywny i sekundalny) ambitny, często prowadzi głębokie życie wewnętrzne, nieraz potrzebuje dużo samotności. Podatny na urazy, trzeba się przy nim liczyć ze słowami, potrafi długo przeżywać każde słowo udając obojętność, trudno mu wybaczyć. Jest prawdomówny. Ma skłonność do nadmiernego przywiązywania się do swoich rzeczy. Potrzebuje dużo delikatności, ale i sam jest delikatny w kontaktach z ludźmi, wrażliwy na ich potrzeby. Sam potrzebuje oparcia w przeżywanych nieraz depresjach. Jego wielką wartością jest zdolność do opiekowania się innymi, potrafi okazać współczucie, rozumie innych ludzi. Warto wzmacniać jego wiarę we własne siły, bo często mu jej brakuje. Przykłady to Jan Ewangelista, św. Jan Vianney.
Choleryk (emocjonalny, aktywny i prymalny) porywczy, pogodny, optymistyczny, ceni przyjaźń, jest spragniony serdeczności. Jego wartością jest działanie, ale często nie jest on ukierunkowane. Czasem nadmiernie wierzy we własne siły. Odczuwa potrzeby innych, ma predyspozycje do pracy charytatywnej, uważa, ze wszystko da się załatwić, tylko do sprawy trzeba odpowiednio podejść. Lubi nowości, jest urodzonym reformatorem, ale często nie wykańcza pomysłów. Łatwo się zniechęca, a przyczyn zniechęcenia dopatruje się w zachowaniu innych. Nie lubi częstych zmian w domu. Po wybuchu gniewu, złości potrafi szybko nawiązać kontakt, łatwo wybacza innym i dość łatwo sam przeprasza. Łatwo się wyczerpuje i wpada w stan melancholii. Szuka stałego kontaktu z Bogiem. Przykładem jest św. Piotr.
Pasjonat (emocjonalny, aktywny i sekundalny) – to człowiek zdecydowany, ambitny, władczy i wytrwały, uparty w dążeniu do celu. Jego plany są rzeczowe, przemyślane, realizuje je konsekwentnie. Największą wartością dla niego jest zadanie jakie ma wykonać. Niebezpieczeństwem jest to, że równie silnie potrafi kochać i nienawidzić. Dystansuje się od ludzi, którzy wydają się mało wartościowi. Zagrożeniem jest pycha. Nie lubi okazywać uczuć, ale jest przewiązany do osób, które kocha. Lubi „swój porządek”, nie należy ruszać jego rzeczy. Małżeństwo z nim jest równie ciekawe, co trudne- jego współmałżonek powinien dążyć z nim do sojuszu, a nie wojny, natomiast sam pasjonat powinien zrozumieć, że ktoś drugi, o innym temperamencie nie nadąża za jego ideami i pomysłami. Odczuwa silna odpowiedzialność przed Bogiem. Przykład św. Augustyna, św. Jan Bosco, św. Paweł Apostoł.
Systematyczny – flegmatyk (nieemocjonalny, aktywny i sekundalny)- zrównoważony, obiektywny, prawdomówny. Chce dużo wiedzieć, wyjaśnić różne kwestie do końca, nie znosi pośpiechu. Wypełnia swoje obowiązki bardzo sumiennie, ale gdy nie widzi nic do roboty, to nie szuka nowych zajęć. Obowiązkowy, cierpliwy, uczciwy. Można mu z zaufaniem powierzyć gospodarowanie pieniędzmi, ale prośby czy polecenia powinny być szczególnie dobrze umotywowane. Ma duże poczucie humoru. Niebezpieczeństwem jest skłonność do formalizmu i pedanterii a także sceptycyzm. Osobom o innych temperamentach może się wydawać niepraktyczny, niezręczny. Wiara jego zdaniem ma konsekwencje w spokojnym wyjaśnianiu woli Bożej. Do poznania Boga dochodzi przez poznanie intelektualne. Można przy nim odpocząć bo się nie śpieszy. W domu powinien mieć stały zakres obowiązków. Przykład – św. Tomasz More.
Realista (nieemocjonalny, aktywny, prymalny) – chłodny, opanowany, swoje reakcje kieruje na zewnątrz – typowy ekstrawertyk. Uprzejmy, ale potrafi być ironiczny i złośliwy. Lubi życie towarzyskie, jest zwykle zadowolony z siebie. Ma skłonność do nadmiernych i długich dyskusji. Jego argumenty są proste- uważa, że coś warto robić, albo nie. Solidny w pracy. Usposobienie ma pogodne, żartobliwe, wrażliwy na estetykę. Punktem oparcia więzi z nim jest ciekawość świata i zmysł praktyczny. Ma skłonność do lekceważenia osób sentymentalnych. Po konflikcie łatwo dąży do zgody. Zagrożeniem dla niego jest chęć nadmiernego zwracania na siebie uwagi a także wyrachowanie. Realistą był św. Bernardyn ze Sieny i Albert Einstein.
Pogodny (nieemocjonalny, nieaktywny i prymalny) ma dużą zdolność adaptacji w różnych sytuacjach, cierpliwy, posłuszny, nieskory do gniewu, dąży do zgody. Zagrożeniem jest lenistwo. Ma skłonność do odkładania obowiązków na później. Niejednokrotnie stawia bierny opór wobec nakładanych na niego zajęć. Ma skłonność do drobnych kłamstw. Ceni sobie wygodę, potrzebuje dużo czasu na wypoczynek i sen. Warto ożywiać jego zainteresowania, jeśli takowe wykazuje. Zasadniczym kierunkiem rozwoju jego osobowości jest pomaganie bliźnim. Przykład to św. Benedykt Labre.
Spokojny (nieemocjonalny, nieaktywny i sekundalny) ma dużo wewnętrznego pokoju, dystansu do świata. Bardzo zrównoważony, obowiązkowy, rzetelny. Często interesuje się naukami ścisłymi. Jest zamknięty w sobie, robi wrażenie skrytego, ponurego i milczącego. Bardzo ceni sobie spokój i wierność wyznawany zasadom. Nie lubi nowości. Warto okazywać mu dużo serdeczności i życzliwość. Przykładem była św. Bernardetta Soubirous. Ludzie pogodni i spokojni są w szczególny sposób powołani do pielęgnowania i kontemplowania miłości Boga do nich, wykonywania cichej i trudnej pracy pomocniczej. Przykazanie miłości Boga i bliźniego może im w sposób szczególny pomóc przezwyciężyć ze skłonności.
W małżeństwie dwóch pasjonatów o cechach wojowniczych może dojść do walki konkurencyjnej w sprawach związanych z karierą zawodową, czy innych, jednakże ich upór i konsekwencja działania może pokonać wiele trudności. Małżonkom nie emocjonalnym, prymalnym i ugodowym łatwej wybaczać sobie urazy niż emocjonalny, sekundalnym i wojowniczym. Prymalni podejmują działania szybciej, nieraz bez głębszego zastanowienia. Sekundalni robią to z większym namysłem i dystansem, potrzebują na to więcej czasu, niekiedy trudno im podjąć decyzję. Warto zrozumieć czasem, że osoby nieaktywne i sekundalne potrzebują więcej czasu na odpoczynek (np. czytanie gazety). W małżeństwach, w których jedno jest towarzyskie a drugie separatywne może dochodzić do konfliktów na tle składania i przyjmowania wizyt. Ludziom nie emocjonalnym i sekundalnym trudniej jest wyrazić miłość, o co mogą mieć do nich pretensje małżonkowie emocjonalni i prymalni. W przypadku konfliktu osoby kontaktowe i aktywne bardziej szukają pomocy na zewnątrz niż separatywne i nieaktywne
Miłość do Boga i bliźniego polega na rozpoznaniu i zaakceptowaniu w sobie swojej osobowości z wszystkimi jej szansami i zagrożeniami. Naszą osobowość trzeba kształtować rozumem i wolą, tzw. pracą nad sobą. Warto budować swoje życie, rozwijać je w oparciu o te cechy osobowości, które są nam dane jako szansa życiowa przez taki a nie inny typ temperamentu, wykorzystywać ich zalety, a równocześnie pracować nad zagrożeniami- złymi skłonnościami, którym ten typ temperamentu ulega.
Nikt nie może usprawiedliwiać takim czy innym temperamentem swoich wad i błędów. Jedne cechy temperamentu mogą ułatwiać porozumienie w małżeństwie a inne utrudniać, ale twierdzenie o niedobraniu w małżeństwie na skutek różnic cech osobowości jest mitem. Temperament jest darem od Boga – nie ma lepszego ani gorszego i z każdym można się dogadać, wymaga to mniejszego albo większego wysiłku. Jak mówił Jan Paweł II małżonkowie są sobie dani, ale i zadani. Potrzebna jest wzajemna wrażliwość, akceptacja, uznanie autonomii, umiejętność wypracowywania kompromisów, a nie podporządkowywanie drugiej osoby. Każdy temperament jest pierwotnie dobry, ocenie moralnej podlegają zachowania i reakcje rozwijane na określonych cechach temperamentu, zależne od rozumu i woli
Rozpoznanie temperamentu swojego, współmałżonka, dzieci, ma ogromne znaczenie w procesie wychowawczym. Dzieci mają inne predyspozycje psychiczne niż rodzice, inaczej reagują. Rodzice nie powinni wychowywać dzieci na wzór swojej osobowości, ale dostosować wymagania do temperamentu dziecka. Pierwotne cechy osobowości modyfikują się pod wpływem: środowiska, dojrzewania emocjonalnego, aktualnej kondycji psychofizycznej, pracy nad sobą, doświadczeń życiowych, kontaktów społecznych.
Wiedza o temperamentach może pomóc w rozwijaniu wrażliwości na współmałżonka, nie osądzaniu go, ale sprzyjaniu rozwijania takiej formy miłości do jakiej został powołany.
- Jakie cechy temperamentu widzę u siebie i współmałżonka?
- Co z nich jest szansą a co zagrożeniem dla naszego małżeństwa?
Opracowanie: Agata i Mariusz Ciołkiewiczowie na podst. publikacji Jerzego Grzybowskiego „Małżeńskie temperamenty”, Kraków 2011.